Historia Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego jest częścią historii Zamościa, a trudna i piękna praca nauczycieli kształtuje tradycję dla kolejnych pokoleń młodzieży.
Historia liceum rozpoczyna się od otwarcia Realnego Gimnazjum Męskiego w roku szkolnym 1916/17. Młodzież po raz pierwszy przekroczyła progi szkoły zorganizowanej w gmachu Akademii Zamojskiej 7 września. Pierwsza matura odbyła się w 1922 roku. Od początku dyrektor Kazimierz Lewicki oraz znakomici nauczyciele poświęcili się zorganizowaniu bazy dydaktycznej, a także rozwojowi życia umysłowego i kulturalnego. Dyrektor – polonista skupiał w gimnazjum ludzi twórczych, pracujących z myślą o dobru młodzieży.
Dzięki temu powstały pracownie przedmiotowe: geograficzna, historyczna, klasyczna, przyrodnicza, muzyczna, rysunkowa. Zgromadzono pomoce naukowe, np. okazy z kolekcji geologicznej Stanisława Staszica, przekazane przez rodzinę Zamoyskich. Historyk i geograf Michał Pieszko zorganizował muzeum szkolne, a przyrodnik Stefan Miler założył w roku 1917 szkolny ogród zoologiczny, który stał się zalążkiem obecnego zamojskiego ZOO. Poeta Stanisław Młodożeniec pracując jako polonista, utworzył kółko dramatyczne, prowadził zajęcia z wiedzy o teatrze, czuwał nad redakcją czasopism młodzieżowych. Tadeusz Gajewski, również polonista, opiekował się harcerstwem, a także pismem szkolnym „Nasza Myśl”. Kolejny dyrektor to Adam Szczerbowski, polonista, krytyk literacki , który rozwijał zainteresowania poetyckie młodzieży.
W 1919 roku Gimnazjum Męskie otrzymało imię Jana Zamoyskiego. Szkoła realizowała program gimnazjum humanistycznego, w którym podstawę stanowiły języki – język polski i obce nowożytne, łacina, literatura, historia oraz nauki społeczne. Zadaniem szkoły było wychowanie człowieka kochającego język narodu i jego kulturę, a także ceniącego wartości religijne, moralne, społeczne.
Ważną rolę dydaktyczną i wychowawczą odgrywały koła przedmiotowe, a także organizacje ideowo – wychowawcze. Na szczególne podkreślenie zasługuje kółko bibliofilskie, które wpajało zamiłowanie do książek, zapoznawało z najstarszymi zabytkami sztuki drukarskiej, wydawnictwami bibliofilskimi, ze współczesną literaturą, jak również mobilizowało do podejmowania własnej twórczości na łamach redagowanych w szkole czasopism.
Koło Filaretów kształtowało u młodzieży zasady kodeksu moralnego i uczulało na jego przestrzeganie. Koło krajoznawcze działające w kilku sekcjach (geologicznej, faunistycznej, ochrony przyrody, fotograficznej, muzealnej i wycieczkowej) skupiało uczniów, którzy gromadzili materiały historyczne, dokumenty, zdjęcia, przedmioty muzealne, wycinki prasowe, prenumerowali i czytali miesięcznik „Orli Lot”, a swój dorobek przedstawiali na wystawach w Krakowie i Opiswe Lwowie. Prężnie działały sekcje sportowe: strzelecka, piłki nożnej, cyklistów, lekkoatletyczna, sportów zimowych.
Powstały też inne organizacje np. spółdzielnia uczniowska, która z czasem przekształciła się w hurtownię konkurującą nawet z prywatnym handlem. Sprzedawała podręczniki szkolne, materiały biurowe, włókiennicze, galanteryjne i kosmetyczne. Młodzież kształtowała swoje postawy w harcerstwie, w samopomocy szkolnej, sejmiku, czytelni, Międzyszkolnym Komitecie Pomocy Dzieciom Bezrobotnych, Lidze Obrony Przeciwpowietrznej. W gimnazjum działało także Koło Ligi Kolonialnej i Morskiej, w którym uczniowie redagowali gazetkę, a także korespondowali w języku niemieckim i francuskim z rówieśnikami w Europie i Ameryce. „Straż Przednia” z kolei, wychowywała młodzież na karnych i odpowiedzialnych obywateli Rzeczypospolitej, którzy cenią dobro, honor i wolność państwa. Protektorat nad organizacją objął prezydent Ignacy Mościcki.
We wrześniu 1939 roku w budynku gimnazjum został umieszczony polski szpital wojskowy. Następnie władze okupacyjne ulokowały w gmachu szkoły oddział policji. Hitlerowcy zniszczyli sztandar gimnazjum. Wcześniej jednak nauczyciele, z narażeniem życia, ocalili bibliotekę oraz archiwa gimnazjum męskiego i żeńskiego, ukrywając je w Ratuszu dzięki pomocy urzędnika Muzeum Ziemi Zamojskiej. W czasie okupacji nauczyciele zorganizowali ośrodki tajnego nauczania, starając się utrzymać jak najwyższy poziom nauczania. Wojna zebrała – niestety – krwawe żniwo wśród nauczycieli. W Oświęcimiu zginęli: Piotr Bohuszewicz, Karol Cieśliński, Bronisław Englert i Zygmunt Syrek, a w Palmirach – Maciej Rataj.
Nauczyciele, którzy przeżyli wojnę, w sierpniu 1944 roku zaczęli pracę w odradzającym się Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego.
Po wojnie dyrektorami kolejno byli: Michał Bojarczuk, Kazimierz Mazurek, Bolesław Hass, Zygfryd Bielecki, Halina Chwiejczak oraz Zygmunt Kamiński.
W liceum przez wszystkie lata rozwijano pasje uczniów w licznych kołach, nie tylko naukowych. Przez długi czas działały chór szkolny i zespół tańca ludowego. Rozwijały działalność koła: PCK, Ligi Ochrony Przyrody, Szkolny Klub Sportowy „Zamoyski”, koło biblioteczne, koło recytatorskie i teatralne.
Szkoła kontynuowała tradycję wspaniałych poprzedników, czego potwierdzeniem jest odznaczenie Medalem Komisji Edukacji Narodowej, przynależność do Klubu Przodujących Szkół, a także tytuł „Szkoła z Klasą”.
Należy podkreślić, że od początku istnienia szkoły zarówno nauczyciele, jak i uczniowie byli ważnym elementem życia miasta. Tworzyli tradycje kulturalne i oświatowe Zamościa lub aktywnie w nich uczestniczyli. Swoją działalnością przekraczali też granice Zamojszczyzny. Historia Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego jest częścią historii Zamościa, a trudna i piękna praca nauczycieli kształtuje tradycję dla kolejnych pokoleń młodzieży.
